اسپاستیسیتی یعنی چی؟
وقتی مغز یا نخاع آسیب می‌بیند (مثلاً در سکته مغزی، آسیب نخاعی، ضربهٔ مغزی، ام‌اس یا فلج مغزی) “ترمزهای عصبی» روی عضله‌ها ضعیف می‌شوند. نتیجه‌اش سفتیِ غیرارادی و کنترل‌نشدهٔ عضلات است که با کشش یا حرکت ناگهانی بدتر می‌شود.
به این حالت می‌گوییم اسپاستیسیتی (گاهی پزشکان می‌گویند «افزایش تون» یا هایپرتونیا).
چه کسانی بیشتر درگیر می‌شوند؟
افراد با آسیب نخاع، سکته مغزی، ضربهٔ مغزی، فلج مغزی و ام‌اس؛ اما هر مشکل عصبی که مسیر «فرمان حرکت» را به‌هم بزند، می‌تواند اسپاستیسیتی ایجاد کند.
اسپاستیسیتی چه‌طور به‌وجود می‌آید؟ (فیزیولوژیِ ساده)
بدن دائماً پیام‌هایی از حسگرهای پوست و داخل بدن به مغز می‌فرستد؛ مغز هم بلافاصله دستور حرکت یا اصلاح وضعیت را به عضلات می‌دهد.
اگر راه‌های حرکتی آسیب ببینند:
- پیام مغز به‌خوبی نمی‌رسد یا غلط فهمیده می‌شود.
- رفلکس کششیِ عضله (واکنش طبیعی عضله به کشیده شدن) بیش‌فعال می‌شود.
- عضله‌ها بی‌اختیار سفت می‌شوند و اسپاسم (انقباض ناگهانی) رخ می‌دهد.
مثال: مثل ماشینی که ترمز ضدّقفلش خراب شده؛ با کوچک‌ترین لیز خوردنِ جاده، ترمزها بیش‌ازحد قفل می‌کنند.
اسپاسم، اسپاستیسیتی، هایپرتونیا، کلونوس… فرقشان چیست؟
- اسپاسم (Spasm): یک انقباض ناگهانی و کوتاه در یک عضله (از پرش پلک تا «گرفتگی ساق پا»). در همهٔ افراد ممکن است رخ دهد.
- اسپاستیسیتی (Spasticity): تکرار اسپاسم‌ها یا سفتیِ پایدارِ غیرارادی در یک یا چند عضله، به‌ویژه با حرکت سریع.
- هایپرتونیا (Hypertonia): وقتی سفتی آن‌قدر زیاد است که عضله خیلی سخت حرکت می‌کند یا تقریباً خشک شده است.
- کلونوس (Clonus): نوعی اسپاستیسیتی با پرش‌های ریتمیک و پشت‌سرهم؛ مثلاً مچ پا که با کشش، «می‌لرزد» و می‌پرد.
پزشکان گاهی به‌جای «اسپاستیسیتی» از واژهٔ تون استفاده می‌کنند؛ منظورشان همان سفتی عصبی است، نه “قدرت عضله”.
اسپاستیسیتی چه زمانی ظاهر می‌شود؟
- آسیب نخاعیِ ناگهانی: معمولاً چند هفتهٔ اول عضلات شل (فلَسید) هستند؛ اسپاستیسیتی اغلب از حدود هفتهٔ ششم شروع می‌شود و ممکن است کم‌کم یا ناگهان شدت بگیرد.
- سکته یا ضربهٔ مغزی: اسپاستیسیتی می‌تواند زود یا با تأخیر شروع شود (در ضربهٔ مغزی اغلب حدود یک هفته بعد).
- ام‌اس و سایر بیماری‌های عصبی: به‌تدریج، همراه با پیشرفت بیماری ظاهر یا شدیدتر می‌شود؛ با بهبود بیماری ممکن است کمتر شود.
علامت‌ها و پیامدهای اسپاستیسیتی
- سفتیِ عضلات(با حرکت سریع، بیشتر حس می‌شود)
- اسپاسم‌های تکراری، کلونوس (پرش‌های ضربانی)، درد و گرفتگی
- کاهش دامنهٔ حرکت، کوتاهی تاندون/عضله (کنتراکچر)
- مشکل در کارهای روزمره: لباس پوشیدن، نظافت، نشستن/ایستادن، راه رفتن
- در آسیب نخاعی: گاهی اسپاستیسیتیِ شدید می‌تواند Autonomic Dysreflexia (بالارفتن خطرناک فشار خون) را تحریک کند.
هشدار: افزایش ناگهانی سفتی می‌تواند علامت یک مشکل جدید باشد (عفونت ادراری، زخم فشاری، درد پنهان، یا کیست نخاعی – سیرینکس). اگر الگو عوض شد، حتماً ارزیابی شوید.
ارزیابی و تشخیص
پزشک با گرفتن شرح‌حال و معاینهٔ عصبی (قدرت، حس، تعادل، رفلکس‌ها…) و در صورت لزوم نوار عصب و عضله (EMG/NCS) یا MRI/CT وضعیت را مشخص می‌کند.
برای سنجش شدت اسپاستیسیتی از مقیاس‌های بالینی ساده استفاده می‌شود:
- Modified Ashworth Scale (MAS): با حرکت‌دادن اندام، میزان سفتی درجه‌بندی می‌شود (۰ تا ۴/۵).
- Tardieu Scaleبه‌ویژه در کودکان : سفتی را در سرعت‌های مختلف حرکت می‌سنجد و زاویهٔ «گرفت» را ثبت می‌کند.
ابزارهای دقیق‌تر (دستگاه‌های حرکتی/الکتریکی) در مراکز پژوهشی کمک می‌کنند خطای انسانی کمتر شود.
درمان‌ها: قدم‌به‌قدم و ترکیبی
هیچ «تیر جادویی» وجود ندارد؛ بهترین نتیجه وقتی است که چند روش با هم و هدف‌محور به‌کار بروند.
۱ توان‌بخشی و فیزیوتراپی (برای همه، از همان ابتدا)
- کِششِ آرام و منظم (حرکت تند اسپاستیسیتی را بدتر می‌کند).
- تمرین‌های کاربردی، وضعیت‌دهی درست، اسپِلینت/آتل یا گچ‌گیری سریالی برای پیشگیری از کوتاهی.
- تقویت عضلاتِ مخالف (برای تعادلِ کشش و کاهش سفتی)
- ایستادن با استندینگ‌فریم (وزن‌گذاری کمک می‌کند عضله‌ها کمتر بگیرند)
- تحریک الکتریکی (TENS/FES) در برخی افراد مفید است.
- گرما/سرما فقط با نظر درمانگر (اگر حس کاهش‌یافته دارید، خطر سوختگی و یخ‌زدگی وجود دارد).
- بعضی‌ها از مدیتیشن/بیوفیدبک/طب سوزنی هم احساس بهبود می‌گیرند.
۲ داروهای خوراکی (وقتی الگو گسترده است)
- باکلوفن معمولاً خط اول است؛ ممکن است خواب‌آلودگی/ضعف بدهد.
- تیزانیدین، دانترولن (نیاز به چکِ کبد)، و بنزودیازپین‌ها (به‌علت خواب‌آلودگی/وابستگی، معمولاً گزینهٔ نخست نیستند.)
- دوز باید تدریجی تنظیم شود؛ قطع ناگهانی می‌تواند اسپاسم را بدتر کند.
دکتر حمید نوراللهی مقدم، متخصص مغز و اعصاب و فوق‌تخصص اختلالات حرکتی (پاریس). ارائه‌دهنده‌ی بوتاکس درمانی و زیبایی با نگاه علمی و ایمن. 
شنبه–دوشنبه ۱۱–۱۸ | 
۸۸۹۶۶۱۵۴-۰۲۱
۳ تزریق سم بوتولینوم نوع A (Botox/Dysport) — برای الگوهای منطقه ای
- وقتی چند عضلهٔ مشخص زندگی روزمره را سخت کرده‌اند (مثلاً خم‌کننده‌های انگشت یا ساق پا)، تزریق مستقیم قدرت اسپاسم همان عضلات را برای حدود ۳ ماه کم می‌کند.
- اثر: معمولاً طی ۱–۲ هفته شروع می‌شود.
- برای تبدیل این «شل‌شدن» به بهبود واقعی در کارکرد، فیزیوتراپی بعد از تزریق ضروری است.
- بلوک عصبی با فنول/الکل در موارد خاص و مقاوم به‌کار می‌رود (اثر طولانی‌تر اما تهاجمی‌تر).
۴ پمپ باکلوفن داخل نخاع (Intrathecal Baclofen – ITB)
- برای اسپاستیسیتی شدید و منتشر که با روش‌های بالا کنترل نشده.
- پمپی زیر پوست شکم گذاشته می‌شود و دارو را مستقیم کنار نخاع می‌رساند؛ با دوز بسیار کمتر از خوراکی، اثر قوی‌تر و عارضهٔ کمتر می‌دهد.
- قبل از کاشت، تزریق آزمایشی انجام می‌شود؛ بعد از کاشت، پیگیری منظم لازم است.
۵ جراحی‌های انتخابی
- در کنتراکچرهای ثابت (کوتاهی تاندون/عضله) گاهی طولانی‌کردن تاندون یا اصلاح‌های ارتوپدی لازم می‌شود.
- در برخی کودکان با فلج مغزیِ منتخب، ریزوتمی پشتی انتخابی (SDR) برای کاهش ورودی‌های بیش‌فعال به نخاع انجام می‌شود.
نکتهٔ کاربردی: گاهی افراد از اسپاستیسیتیِ خفیف به نفع خود استفاده می‌کنند (مثلاً کمک به جابه‌جایی از تخت به ویلچر). درمان همیشه باید هدف‌محور باشد: اگر سفتی به خواب، بهداشت، راه رفتن یا تنفس آسیب می‌زند، درمان را جدی‌تر می‌کنیم.
چه کسانی در درمان درگیرند؟
- متخصص مغز و اعصاب، پزشک طب فیزیکی یا پزشک ارشد شما (تنظیم برنامهٔ کلی، داروها، ارجاع‌ها)
- فیزیوتراپیست (حرکت‌های عمومی و تمرین‌های اصلی)
- کاردرمانگر (تمرکز بر کارکردهای روزمره، دست، لباس پوشیدن…)
- در موارد خاص: جراح مغز و اعصاب/ارتوپد، روان‌شناس، گفتاردرمانگر و…
آمار کوتاه و دانستنی‌ها
- برآورد می‌شود بیش از ۱۲ میلیون نفر در دنیا اسپاستیسیتی داشته باشند (عدد واقعی احتمالاً بیشتر است).
- پس از سکته مغزی: حدود ۳۰ تا ۸۰٪ درجاتی از اسپاستیسیتی پیدا می‌کنند.
- در فلج مغزی: حدود ۷۰–۷۶٪ نوع اسپاستیک است.
- در ام‌اس: حدود ۶۰–۸۰٪ مبتلا به اسپاستیسیتی می‌شوند.
- در آسیب نخاعی: حدود ۶۵–۷۵٪ درجاتی از اسپاستیسیتی دارند.
یک نقشهٔ راهِ درمانی جمع‌وجور
- هدفِ شما چیست؟ درد کمتر؟ بهتر راه رفتن؟ باز شدن دست برای بهداشت؟
- برای همه: فیزیوتراپی منظم + وضعیت‌دهی + پیشگیری از کوتاهی.
- فقط چند عضلهٔ مزاحم هست؟ بوتاکس + برنامهٔ تمرینی مخصوص.
- سفتیِ فراگیر؟ باکلوفن خوراکی (در صورت نیاز تیزانیدین/دانترلن)
- سفتی خیلی شدید/مقاوم؟ بررسی برای پمپ باکلوفن داخل نخاع.
- بدشکلی ثابت؟ → مشاورهٔ ارتوپدی/جراحی منتخب.
اگر امروز فقط ۵ نکته را بخواهید:
- اسپاستیسیتی «ضعف اراده» یا «تنبل شدن عضله» نیست؛ اختلال عصبی است.
- حرکت نرم و منظم دشمنِ اسپاستیسیتی است؛ حرکت تند و ضربه‌ای بدترش می‌کند.
- برنامهٔ خوب یعنی ترکیب: تمرین + (در صورت نیاز) دارو/تزریق + وسایل کمکی.
- تغییر ناگهانی الگو یا بدتر شدن سفتی می‌تواند علامت مشکل جدید باشد؛ حتماً پیگیری کنید.
- درمان باید شخصی‌سازی‌شده و هدف‌محور باشد؛ «کم شدن سفتی» کافی نیست، باید به بهتر شدن کارهای روزمره تبدیل شود.
منابع پیشنهادی (برای پزشکان و بیمارانِ کنجکاو)
- NICE راهنماهای بالینی، بریتانیا: مدیریت اسپاستیسیتی در سکته و فلج مغزی بزرگسالان؛ داروها، بوتاکس و پمپ باکلوفن.
- Royal College of Physicians (RCP): راهنمای کاربرد بوتاکس در اسپاستیسیتی همراه با برنامهٔ توان‌بخشی.
- Cochrane Reviews: مروری‌های نظام‌مند دربارهٔ فیزیوتراپی، برنامهٔ چندرشته‌ای و مداخلات پس از بوتاکس.
- AANآکادمی نورولوژی آمریکا جمع‌بندی شواهد دربارهٔ ایمنی/اثربخشی بوتاکس و سایر گزینه‌ها.
دکتر حمید نوراللهی مقدم، متخصص مغز و اعصاب و فوق‌تخصص اختلالات حرکتی (پاریس). ارائه‌دهنده‌ی بوتاکس درمانی و زیبایی با نگاه علمی و ایمن. شنبه–دوشنبه ۱۱–۱۸ | ۸۸۹۶۶۱۵۴-۰۲۱
نویسنده/گردآورنده: دکتر شیوا کمش، PhD فیزیوتراپی
حوزه‌های تخصصی: توان‌بخشی عصبی، اختلالات حرکتی، دردهای اسکلتی‌ـ‌عضلانی
روش کار: مرور منابع معتبر و مقالات علمی
