پوکی استخوان یا استئوپروز (osteoporosis) می تواند در هر فردی بروز کند ولی ابتلا به این عارضه در زنان یائسه به دلیل کاهش ناگهانی سطوح استروژن، بیشتر از دیگران شایع است.
پوکی استخوان یا استئوپروز چیست؟
پوکی استخوان یا استئوپروز، کاهش چگالی استخوانی و افزایش شکنندگی استخوانهاست. کلمه استئو (osteo) به معنای استخوان و پروز (porosis) به معنای متخلخل است.
نازک شدن استخوانها در پوکی استخوان، همراه با تشکیل کریستالهای استخوانی، افراد را در معرض خطر بالای ترک خوردن و شکستگی استخوانها قرار می دهد. اگرچه ابتلا به پوکی استخوان خود منجر به افزایش خطر زمین خورد افراد نمی شود ولی احتمال شکستگی استخوانها در افراد مبتلا به این عارضه در صورت افتادن و زمین خوردن بالاست. این شکستگیها معمولاً در مفصل ران، ستون فقرات و مچ دست رخ می دهد.
طبق نظر سازمان بهداشت آمریکا، اگرچه پوکی استخوان می تواند هم در مردان و هم در زنان رخ دهد ولی اکثریت افراد مبتلا به این عارضه متعلق به زنان است و در حدود 40 میلیون در آمریکا مبتلا به پوکی استخوان یا در معرض ابتلا به این بیماری هستند.
نیمی از زنان پس از یائسگی دچار شکستگیهای ناشی از پوکی استخوان می شوند.
هزینه شکستگیهای ناشی از پوکی استخوان در سال 2010 در 27 کشور اروپایی بالغ بر 37 بیلیون یورو تخمین زده شد. همچنین محققان تخمین می زنند در هر ساعت در حدود 1000 شکستگی به دلیل پوکی استخوان در سراسر دنیا اتفاق می افتد.
عوامل خطر ساز زیادی در بروز پوکی استخوان یا استئوپروز تشخیص داده شده اند. بعضی از این عوامل خطرساز، قابل اصلاح هستند به عبارتی شما می توانید برای آنها کاری انجام دهید درحالیکه سایر عوامل خطرساز این بیماری غیر قابل اجتناب هستند.
عوامل خطر ساز غیر قابل اصلاح پوکی استخوان عبارتند از:
- سن: بروز پوکی استخوان بعد از 30 سالگی بیشتر است.
- نژاد: خطر ابتلا به پوکی استخوان در افراد سفید پوشت و آسیائیها بیشتر است.
- ساختار استخوانی: احتمال بروز پوکی استخوان در افرادی که ساختار استخوانی کوچکتری دارند بیشتر است.
- ژنتیک: خطر بروز پوکی استخوان در صورتیکه یکی از افراد از خانواده، بویژه والدین و خواهر یا برادر مبتلا به پوکی استخوان هستند بیشتر است، بویژه اگر یکی از والدین در اثر پوکی استخوان دچار شکستگی مفصل ران شده باشند.
- سابقه شکستگی: خطر ابتلا به پوکی استخوان در افرادی که سابقاً دچار شکستگی حتی در سطح پائین شده اند بویژه اگر شکستگی پس از 50 سالگی رخ داده باشد بیشتر است.
برخلاف تصور ما که فکر می کنیم استخوانها ثابت و بدون تغییر هستند ولی درواقع آنها مرتباً دستخوش تغییراتی می باشند؛ استخوانهای آسیب دیده با استخوانهای جدید جایگزین می شوند تا چگالی استخوانی، یکپارچگی کریستالها و ساختار استخوانی حفظ شود. با این وجود، با بالا رفتن سن، نرخ تخریب استخوانی بیشتر از ساخته شدن استخوانها است. نقطه اوج چگالی استخوانی در اواخر دهه بیست سالگی زندگی است ولی تضعیف تدریجی استخوانها پس از 35 سالگی رخ می دهد البته در بعضی از افراد این تضعیف طبیعی شدت بیشتری دارد که احتمال شکستگی استخوانها در آنها بیشتر است.
عوامل خطرساز قابل اصلاح پوکی استخوان عبارتند از:
- کاهش هورمونهای جنسی بویژه در زنان (به عنوان مثال استروژن کمتر در دوران یائسگی)
- بی اشتهائی عصبی یا آنورکسیا (anorexia) و اختلالات غذائی یا بولیمیا (bulimia) و وسواس در خوردن غذاهای سالم یا اورتورکسیا (orthorexia)
- مصرف تنباکو و دخانیات
- مصرف زیاده از حد الکل
- کمبود کلسیم، منیزیوم و ویتامین دی در بدن ( به دلیل رژیم غذایی نامناسب، بدجذبی (malabsorption) مواد غذایی و استفاده از بعضی داروها)
- عدم فعایت یا تحرک (تمرینات ورزشی که بدن وزن خودش را تحمل می کند یا تمرینات با وزنه که تا حدی تنش و فشار به استخوانها وارد می کنند برای رشد استخوانی لازم هستند).
دیگر عوامل افزایش دهنده خطر ابتلا به پوکی استخوان شامل بیماریها یا داروهایی هستند که در سطوح هورمونها در بدن تغییر ایجاد می کنند همچنین داروهایی که توده استخوانی را کاهش می دهند. بیماریهایی که سطح هورمونها را در بدن تغییر می دهند همانند پرکاری تیروئید (hyperthyroidism)، پرکاری پارا تیروئید (hyperparathyroidism) و بیماری کوشینگ (Cushing’ disease) از جمله این بیماریها هستند. همچنین خطر ابتلا به پوکی استخوان در تراجنسیتیها یا ترنسجندرها (transgender) و افرادی که تحت جراحیهای همراه با تغییرات سطح هورمونی بوده اند یا افرادی که به مدت طولانی از هورمونها استفاده کرده اند بسیار بالاست.
10 نوع بیماری خودایمنی همانند آرتریت روماتوئید و اسپوندیلیت انکیلوزان (ankylosing spondylitis) مرتبط با افزایش احتمال بروز پوکی استخوان هستند.
داروهایی که خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می دهند عبارتند از:
- گلوکورتیکوئید و کورتیکواستروئید شامل پردنیزون (به عنوان مثال دلتاسون، اوراسون)و پردنیزولون (پریلون). پوکی استخوان ناشی از گلوکورتیکوئید شایع ترین نوع پوکی استخوان ناشی از وصرف داروهاست.
- جایگرینی زیاده از حد هورمون تیروئید
- ضد انعقادها یا آنتی کواگولانتها (anticogulants) و رقیق کننده های خون ( شامل هپارین و وارفارین)
- مهارکننده های پروتئین و دیگر آنتی اسیدها که روی مواد معدنی تاثیر نامساعد دارند.
- بعضی داروهای ضد افسردگی
- بعضی داروهای ویتامین آ (رتینوئید)
- تیازولیدین دیون ها (مورد استفاده در درمان دیابت نوع دو) که تشکیل استخوان را کاهش می دهند.
- بعضی از سرکوب کننده های سیستم ایمنی همانند سیکلوسپورین که جذب دوباره استخوانی و تشکیل آنها را افزایش می دهند.
- مهارکننده های آروماتاز و دیگر درمانهائی که هورمونهای جنسی همانند آناستروزول (آریمیدکس) کاهش می دهند.
- بعضی کموتراپیوتیک ها همانند لوپرورلین (لوپرون) مورد استفاده در بعضی بیماریها همانند سرطان پروستات
همچنین تحقیقات اخیر نشان دهنده رد پای ژنتیک و سلولهای بنیادی در بروز پوکی استخوان است.
علائم و نشانه های پوکی استخوان
افت استخوانی که به کندی و به تدریج در طی زمان ایجاد می شود هیچگونه علائم و نشانه های خارجی از خود بروز نمی دهد. پوکی استخوان معمولاً درشخص مبتلا در صورت رخ دادن شکستگی غیر مترقبه در اثر زمین خوردن شناسائی می شود.
وارد شدن هر نوع تنش یا نیرو حتی یک عطسه یا سرفه ساده ممکن است منجر به ترک یا شکستگی استخوان شود. معمولاً شکستگیها در مفصل ران، مچ دست یا ستون فقرات رخ می دهند.
شکستگیهای ستون فقرات منجر به تغییر وضعیت بدن می شود. بطوریکه ستون فقرات تحت فشار یک ظاهر خمیده که اغلب در افراد سالخورده دیده می شود ( این انحنا و خمیدگی زیاده از حد ستون فقرات کیفوز نامیده می شود).
آزمایشات و تشخیص پوکی استخوان
پوکی استخوان مستقیماً می تواند با استفاده از اسکنهای استخوانی که چگالی مواد معدنی را در استخوان می سنجد (BMD) تشخیص داده شود.
تکنولژی اشعه ایکس برای اسکن کردن چگالی استخوان استفاده می شود که همجنین به عنوان آزمایش چگالی مواد معدنی استخوان، انرژی دوگانه جذب سنجی اشعه ایکیس (DXA) و چگالی سنجی استخوانی نیز شناخته می شود.
با استفاده از شناسائی عوامل خطرساز پوکی استخوان در فرد و همچنین استفاده از DXA احتمال وجود شکستگی بررسی می شود. علاوه بر این DXA برای بررسی پاسخ بدن مبتلا به پوکی استخوان به درمانها نیز استفاده می شود.
دو نوع دستگاه که در اسکنهای DXA استفاده می شوند عبارتند از:
- دستگاه مرکزی: این دستگاه در بیمارستانها موجود بوده و برای سنجش استخوانی مفصل ران و ستون فقرات استفاده می شود.
- دستگاه ثانویه: یک دستگاه متحرک است که استخوانها و تراک آنها را در مچ دست، پاشنه یا انگشت می سنجد.
خطر عوارض جانبی ناشی از اشعه ایکی دستگاه DXA بسیار ناچیز است.
نتایج حاصل از DXA به صورت یک عدد (DXA T-score) داده می شود که عدد -1 یا بالاتر طبیعی است درحالیکه عدد بین -1 و-2.5 نشان دهنده پوکی استخوان خفیف است.
در صورتیکه T-score، -2.5 یا پائین تر باشد نشان دهنده پوکی استخوان است.
روش تشخیصی دیگر استفاده از اولتراسوند است که به اندازه DXA مورد استفاده قرار نمی گیرد.
درمان و جلوگیری از پوکی استخوان
خطر ابتلا و پیشرفت پوکی استخوان و شکستگیهای ناشی از آن می تواند با سبک زندگی سالم و استفاده از درمانهای داروئی برای مقابله با پوکی استخوان کاهش یابد.
اقدامات لازم در جهت داشتن سبک زندگی سالم برای حفظ چگالی استخوانی و جلوگیری از شکستگی استخوانها عبارتند از:
- از دریافت مقدار مناسب کلسیم اطمینان حاصل کنید. مقدار کلسیم لازم برای بدن 1000 تا 1200 میلی گرم در طی روز است که البته زنان بالای 50 سال و تمام افراد بالای 70 سال باید بیش از این مقدار کلسیم را روزانه دریافت کنند. کلسیم در مواد غذایی وجود دارد و البته از طریق مکملها نیز می تواند تامین شود.
- از دریافت مقدار کافی ویتامین دی اطمینان حاصل کنید. میزان ویتامین دی بدن از طریق آزمایشات قابل شناسایی است. استفاده از مکملهای ویتامین دی برای افرادی که روزانه در منزل به سر می برند، پوست تیره دارند، بسیار کم در معرض آفتاب قرار می گیرند یا در عرضهای جغرافیای شمالیتر زندگی می کنند؛ بسیار ضروری است. ویتامین دی در اثر تابش نور آفتاب در بدن ساخته می شود. همچنین ویتامین دی می تواند از طریق مواد غذایی غنی شده همانند زرده تخم مرغ، ماهیهای آب شور و جگر نیز تامین شود. مقدار مصرف روزانه ویتامین دی 600 IU است که برای سنین بالاتر از 70، روزانه 800 IU توصیه می شود.
- از کشیدن سیگار پرهیز کنید. سیگار کشیدن به صورتهای مختلفی از جمله کاهش رشد استخوانهای جدید و کاهش سطح استروژن (در بدن خانمها) باعث پوکی استخوان می شود.
- در مصرف الکل زیاده روی نکنید. مصرف الکل علاوه بر افزایش سایر عوامل خطر ساز در پوکی استخوان، بعث مواردی همچون تغذیه نامناسب و خطر افتادن یا زمین خوردن می شود.
- تمرینات ورزشی که بدن وزن خودش را تحمل می کند همانند راه رفتن، به سلامتی استخوانها کمک کرده و همچنین باعث تقویت عضلات که نگه دارنده استخوانها هستند می شود. ورزشهای همانند یوگا نیز به نحوه قرارگیری درست بدن و تعادل بدن کمک می کند که خود باعث کاهش خطر افتادن و شکستگی می شود.
برای کسانیکه مبتلا به پوکی استخوان هستند، رژیم غذایی مناسب، ورزش کردن و جلوگیری از زمین خوردن؛ در کاهش خطرات پوکی استخوان و شکستگیهای ناششی از آن نقش کلیدی دارند.
داروهایی که در حال حاضر برای جلوگیری و درمان پوکی استخوان استفاده می شوند عبارتند از:
- بیسفوفونات ها. داروهای ضد جذب مجدد، که افت استخوانی و خطر شکستگی استخوانها را کاهش می دهند.
- داروهای استروژن/ضد استروژن (که به عنوان تعدیل کننده گیرنده استروژن SERMS نیز شناخته می شوند). به عنوان مثال رالوکسیفن (اویستا) که برای زنان در دوران یائسگی تجویز می شود که خطر شکستگی ستون فقرات را کاهش می دهد.
- کلسیتونین (کلسیمار، میاکلسین) این دارو نیز در پیشگیری از شکستگی ستون فقرات برای زنان در دوران یائسگی توصیه می شود علاوه براین در صورت رخدادن شکستگی، این دارو درد را کاهش می دهد.
- هورمون پاراتیروئید. به عنوان مثال تری پاراتید (فورتئو) که برای افرادی که در خطر بالای شکستگی استخوان هستند تجویز می شود چرا که این داروها به تشکیل استخوانها هم کمک می کند.
- استروژن درمانی
- هورمون درمانی
- بازدارنده های رنک لیگاند RANK ligand (RANKL). دنوسوماب (Xgeva) یک نوع ایمنی درمانی و درمان جدیدی در پوکی استخوان است.
تحقیقات در زمینه درمان و پیشگیری از پوکی استخوان همچنان ادامه دارد.
نگارنده: زری هاشمی
منبع: Medical News Today
لینک منبع: http://www.medicalnewstoday.com/articles/155646.php
